Als we Nederland op tal van terreinen gaan verbouwen – als gevolg van onder meer de energietransitie, klimaatadaptatie, woningbehoefte, mobiliteitsvraag, smart city, circulaire landbouw en de culturele diversiteit – dan moeten we de kans grijpen om daar een cultureel feest van te maken. De redactie van de nieuwsbrief van de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit is op zoek gegaan naar projecten waarin verschillende belangen aan elkaar gekoppeld zijn in een inspirerend ontwerp dat een impuls geeft aan de ruimtelijke kwaliteit. Een greep uit onze vondsten.

Kustwerk Katwijk: alles in één mooi gebaar

Geen hoge dijk, maar glooiend duin in Katwijk | Foto Flip ten Cate

De zeespiegelstijging dwingt tot versterking van de kust op tal van plaatsen. Ook in Katwijk aan Zee. Het meest voor de hand liggend zou een verhoging zijn van de zeewering bij Katwijk tot een meter of zes. Voor de inwoners van Katwijk en voor de toeristen onaanvaardbaar. Katwijk aan zee zou veranderen in Katwijk achter de duinen.

Ongeveer gelijktijdig met de plannen voor de kustversterking, maakte de gemeente Katwijk geld vrij om het parkeerprobleem van inwoners plus hordes toeristen op te lossen. In een combinatie van Rijkswaterstaat, Hoogheemraadschap van Rijnland, de provincie Zuid-Holland en de gemeente Katwijk is besloten om de zeewering bij Katwijk niet te versterken met een hoge dijk, maar door veel meer zand aan te brengen vóór de badplaats: een hele brede kuststrook werkt even verdedigend. Om de veiligheid te garanderen is daarom een lage, betonnen zeewering aangebracht, en daaroverheen een duin aangelegd, inclusief helmgras. De ruimte tussen deze dijk-in-duin constructie en het dorp is gebruikt om, eveneens onder het duin, een parkeergarage aan te leggen.
Idealiter waren de dijk-in-duin en de parkeergarage in één constructie samengebracht. Dat bleek organisatorisch en qua kustverdediging toch net een stap te ver.

In het project Kustwerk Katwijk – met de klimaatverandering (zeespiegelstijging) als aanleiding - zijn de belangen van veiligheid tegen overstroming, parkeerdruk, architectonisch en landschappelijk ontwerp (duin met helmgras), uitzicht van bewoners en recreanten op zee vanaf de boulevard samengebracht in geweldige impuls van de ruimtelijke kwaliteit - een project dat inmiddels tal van prijzen in de wacht heeft gesleept.

Fabriek Haaksbergen: duurzaam en sociaal

Duurzame lijmfabriek ook commercieel succes | Foto Uzin Utz Nederland

Wie zou zich bij een fabriek, die lijmen maakt voor industriële gietvloeren of tapijten, iets anders voorstellen dan een zwaar vervuilend chemisch bedrijf?

Zo niet in Haaksbergen. Voor Uzin Utz Nederland is duurzaamheid geen slogan of verkooppraatje, het is één aspect van een people-planet-profitbenadering. De in 2013 gebouwde fabriek is een gebouw los van het gas, met zonnepanelen, warmtepompen, sedumisolatiedak, gebruik van regenwater voor koeling, gebouwd van gecertificeerd hout in plaats van beton. De energie komt van zon, wind, water en biomassa.

Maar het houdt niet op bij het gebouw, het gaat om de filosofie, waarin mens en milieu voorop staan. De lijmfabriek biedt daarom zijn faciliteiten ook aan collega-ondernemers op het bedrijventerrein aan: de buren zijn aangesloten op de waterkelder voor de sprinklerinstallatie en het ontwerp van de tuin en openbare ruimte fleurt het hele gebied op: ‘noaberschap’. En dan de mensen. Waar dat mogelijk is, worden werknemers met afstand tot de arbeidsmarkt ingeschakeld.

Ook in de producten klinkt de filosofie door. Lijm is natuurlijk bedoeld om twee materialen zo stevig mogelijk aan elkaar vast te kleven – maar dat is voor de circulaire gebouwen van de toekomst niet zo handig, want daarin wil je de afzonderlijke materialen opnieuw kunnen hergebruiken. Dus ontwikkelt de fabriek een lijm die goed plakt, maar toch weer los kan. En ook: voorstrijk en tapijtlijm wordt tegenwoordig verkocht in kartonnen dozen in plaats van plastic jerrycans. Niet alleen prettiger en recyclebaar, maar ook nog eens handiger op een pallet te stapelen en ruimtebesparend te vervoeren. Het blijken stuk voor stuk ook commercieel verstandige zetten te zijn. Door de lagere energiekosten en de toegenomen omzet zijn de 15% meerkosten van het gebouw-ontwerp allang terugverdiend. Ook wordt er een jaarlijkse besparing ingeboekt. Verder zijn de kartonnen verpakkingen vooral in Engeland niet aan te slepen. De omzet steeg flink, net als het aantal werknemers.

Markdal: bewoners nemen initiatief

Toen de Mark nog meanderde | Foto Vereniging Markdal

Ten zuiden van Breda stroomt het riviertje de Mark door een open weidegebied naar de Belgische grens. Dat klinkt idyllischer dan het is: het gebied is flink verrommeld – nieuwe investeringen schuurden met de traditionele inrichting en in het kader van de ruilverkaveling zijn de kronkels uit de rivier gekanaliseerd.

Een groepje inwoners begon enkele jaren geleden met onwaarschijnlijk veel optimisme en doorzettingsvermogen de Vereniging Markdal Duurzaam & Vitaal. Op bewonersbijeenkomsten verzamelden zij een waslijst van ideeën en wensen, waarmee ze hun eigen woon- en leefomgeving een nieuwe impuls kunnen geven. Vanzelfsprekende maar lastig uitvoerbare ideeën (‘laat de rivier weer meanderen en vergroot de biodiversiteit’), hele begrijpelijke wensen (‘een groter huis’ en ‘een huis in de natuur’), en ook hele ambitieuze initiatieven (‘energiecoöperatie inrichten en daken plus landbouwgrond gebruiken voor zonne-energie’. Uiteindelijk formuleerde de Vereniging 39 investeringsprojecten die allemaal bijdragen aan een ‘vitaal en duurzaam’ gebied.

Veel van die ideeën zijn niet zomaar te realiseren. Voor een deel zijn ze in strijd met de provinciale verordening, waarin woningbouw en agrarische bedrijfsuitbreiding in principe niet wordt toegestaan. Maar zonder zulke initiatieven zijn de doelen van duurzaamheid, natuurontwikkeling en energieproductie zeker niet haalbaar. Een klassieke spanning tussen behouden en ontwikkelen.
De ‘mars door de instituties’ die de bewonersgroep doorliep, is niet gering: zij maakte zelf de omgevingsvisie voor het gebied, in de hoop dat de betrokken gemeenten Breda en Alphen-Chaam, de provincie en het waterschap die visie in hun beleid zullen overnemen. De bewoners wogen zelf de voor- en nadelen af van elk afzonderlijk initiatief, en legden de uitkomst voor aan gemeenten en provincie. Ze werken in de geest van de Omgevingswet: de maatschappelijke doelen wegen voor hen veel zwaarder dan de regels die bepaalde oplossingen uitsluiten. De Vereniging Markdal kreeg in 2017 de ‘Eenvoudig Beter trofee’.

Flip ten Cate | oktober | 2018
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit via: http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief